Ark
29 oktober 2007
In waarschijnlijk de tweede eeuw na Christus werd een prachtig boekje geschreven: de Physiologus. Het is een verzameling weetjes over allerlei dieren; bekende soorten als de egel en de vos, maar ook fabeldieren als de phoenix en de centauren. Deze dierenverhalen bevatten natuurwetenschappelijke ‘feiten’ die al door Aristoteles werden doorgegeven, waarbij aan de biologische kenmerken van de dieren ook een symbolische eigenschap werd toegekend.
Neem de pelikaan.
‘De Fysioloog zegt over de pelikaan, dat zij zeer veel van haar jongen houdt. Want wanneer zij kuikens heeft en zij zijn een beetje gegroeid, dan pikken ze de ouders in het gezicht. De ouders slaan de jongen dan en doden hen. Maar later hebben hun ouders medelijden en ze treuren drie dagen over de kinderen, die ze gedood hebben. Dan, op de derde dag, pikt hun moeder haar zijden open en haar bloed, dat op de dode lichamen van de kuikens druppelt, wekt hen op.’ *) Voilà, de christelijke symboliek is evident. In de beeldende kunst staat de pelikaan immers ook voor het beeld van Christus’ offerdood.
De Physiologus ontketende een ware rage in de Middeleeuwen. Er ontstond een nieuw letterkundig genre: het bestiarium, een verzameling dierenverhalen **), ‘ook bijzonder nuttig voor het onderwijs’.
Daar moest ik aan denken toen we het prentenboekje lazen dat dit jaar bij de Kinderboekenweek is uitgegeven.
Wat niemand weet, gemaakt door grootheden Tonke Dragt en Annemarie van Haeringen, is een mooie variatie op het Noachverhaal. Philip en Jet vonden het leuk om alle verschillen met het echte verhaal uit Genesis aan te wijzen. Ze moesten vooral lachen om de twee onwillige pandaberen die nors van hun bamboe opkijken en door Noachs zonen naar binnen geduwd moeten worden (in Genesis komen de dieren uit zichzelf).
Hoofddier van het boekje is de eenhoorn, die niet meegaat in de ark. En wat is al sinds de Physiologus in kunst en literatuur het symbool van Christus? De eenhoorn. Is dat nou niet leuk?
De eenhoorn in het prentenboek zwemt met de ark mee (ik zeg: Ichtus) en verandert later in een narwal: een soort omgekeerde evolutie. Bovendien, in de Middeleeuwen en vroege Renaissance werden aangespoelde narwaltanden aangezien voor hoorns van de eenhoorn. Op de laatste bladzijde van Wat niemand weet wordt gefilosofeerd of de narwal ooit weer aan land zal komen om landeenhoorn te worden. Je kan er zomaar een eschatologische verwijzing in zien.
Of Tonke Dragt het allemaal zo bedoeld heeft weet ik niet, maar wij hebben in ieder geval een enige middag gehad. En we hebben er meteen een bezoekje aan de nagebouwde ark van Noach aan vastgeplakt. ’t Is niet zo duidelijk, maar die twee hoofdjes rechts van de eland zijn echt van Philip en Jet.
————————-
*) F. Ledegang, Christelijke symboliek van dieren, planten en stenen. De Physiologus. , Kampen, 1994, blz. 38.
**) Hier nog een mooi stuk over de bever uit de Middelnederlandse encyclopedie Der naturen bloeme van onze eigen Jacob van Maerlant. Maerlant baseerde zijn informatie ook op bestiaria, hoewel bij hem de nadruk op ‘wetenschappelijk’ vlak ligt, en niet op het moralistische van het bestiarium. Het boekje is in modern Nederlands uitgegeven in de Griffioenreeks onder de titel Het boek der natuur (red. Peter Burger en Frits van Oostrom), maar staat ook in zijn geheel hier op internet. Lees vooral het gedeelte over de ‘Wonderbaarlijke volkeren’ (blz. 12) in het hoofdstuk over de mens. Voor meer achtergrondinformatie staat hier een korte inleiding op Maerlants bloeme en wetenschap in de dertiende eeuw.
Van alle markten thuis 